Батын Мижид

Үнгэрэгшэ зуун жэлэй гушаад онуудhаа эхилжэ, мүнөөни мүнөө болотор, Урда-Агын hомоной хамтын хүдөө ажахые хүтэлбэрилжэ хэды олон түрүүлэгшэнэр hэлгээ-hэльбеэ гээшэб. Элдэб мэргэжэлтэйшье, мэргэжэлгүйшье, шадабари ехэтэйшье, багатайшье түрүүлэгшэнэр хүдэлөөл даа.

Энэ багахан туужа зураглал танай анхаралда дурадхахадаа, Агынгаа эрхим хүбүүдэй нэгэн болохо, Батын Мижид аха тушаа хөөрэхэмни.

Залуу хүбүүнэй шуhаниинь эдеэшэжэ, яhаниинь бэхижэжэ өөрын онсо бодолтой, бэеэ олонги Мижиднэй 1916 ондо дэлхэйн нэгэдэхи дайнай үеын ара талын ажалай албанда татагдажа, Минск хото шадар ябаhан намтартай. Тэндэ ябаад ерэхэдээ, алишье талаар адли тэгшэ болбосороод, тэрэ сагай хубисхалта хүдэлөөнэй абьяаста абтажа, Ленинэй уряалаар Коммунист намын (партиин) гэшүүн болоhон түүхэтэй.

Харюусалгата ажалайнь намтар хадаа Адагалигай (Дульдаргын) хошуунай гүйсэдхэхы хороондо эхилhэн байна. Ажал дээрээ ехэ оролдостай, hонор ухаатай, түбhэндэ хүбүүн Ага шадар эгээ түрүүшын зээли урьhаламжын бүлгэм гээшые эмхидхэжэ, үгытэй, ядуу туйган зониие тэдхэлгын талада, тэрээндэ эд зөөри бэлэдхэлгын хэрэгтэ ехэхэн хубитаяа оруулhан гээшэ. Энэ бүлгэмТабтаанай нютагай «Саханай», «Хубисхал» болоод «Болбосон» гэжэ түрүүшын ажахынуудтай адли гэхээр тогтоhон юм. Хондойн адагай эхин шатын hургуулида, хожомынь Табтаанайн ШКМ-дэ туhаламжын ябадал hайсал үзүүлhэн байха гэжэ hанамаар.

Үүсхэл эдэбхи гаргажа, хүн бүхэндэойлгууламжын хүдэлмэри саг соонь ябуулжа, юумэ шэнээр зохёон байгуулхын талада тусагаар бэрхэ, аза талаантай байhан хүн гээд тэмдэглэе даа. Һургуули hудар шудалаашьегүй hаа, түрэлхиин абьястай, гүн ухаан бодолтай Батын Мижиднэй Адагалигайнгаа эмхи зургаанай хандалгаар Үбэр Алханада «Большевик» гэжэ хамтын хүдөө ажахые эмхидхэжэ, тэндээ түрүүшын түрүүлэгшээройр зуура хүдэлhэн намтартай.

Удаань аяар холын Адуун-Шулуунда хонин hүрэгые үдхэхэ гэжэ түрүүшын уласын ажахы (совхоз) тогтоогдожо, Агын аймагай дээдын тушаалтанай тогтоолоор нүхэрБатоев захирал даргаар (директор) томилогдоhон байна. Тэндэ хүдэлхэ зуураа бүхы эди шэдиеэ харуулжа шадаhан – бэеэ гамнахагүй, хүнhөө зүйтэй эрилтэ хэхэ, ниитын зөөридэгамтай, үүлтэр hайжаруулха болоод бэшэшье шухала хэрэгүүдтэхам орожо ажалладаг байгаа.

Зүүн урдаhаа олон хүдөө ажахынуудые гүрэн түрын шиидхэбэреэр зөөлгэжэ, наашань асарhан гээшэ ааб даа. Тэдэнэй тоодо Сагаан нуурай болоод Борзиин hомоной«Адуун-Шулуун», «Ворошиловай», «Блюхерэй» нэрэмжэтэхамтаралнууд Урда-Агын ажахынуудтай ниилэhэн. Тиигэжэ Агын аймаг дотор эгээ томо хамтын ажахы бии болоhон, тэрэ үедэ хаа хаанагүй «Баян Ворошилов» гээд суурхаhан ажахынүндэhэн эндэhээ эхи абаhангээд ойлгое. Эндэшадамгай бэрхэ, бариhанаа табихагүй, зууhанаа алдахагүй хүн хэрэгтэй болоо. Дахяад аймагай засаг захиргаан үнөөхил Батынгаа Мижидтэ аhалдаба юм ааб даа. Теэд яахаб, энэ томо ажахыда – хүнзон олон, газар уhан элбэг,тиигэбэшье нуга бэлшээридээ багтахаар бэшэ олон табан хушуун малтай – hайн эзэн дары түргэн хэрэгтэй болоо ха юм. Мижид түрүүлэгшын тала хаража, Хүнхэрэй талада, Урда-Агын Ворошиловай гээд газар зорюута олгуулагдаhан байна.

Эндэ хүдэлжэ байха үедэнь, Ворошиловай нэрэмжэтэ ажахыхүгжэн hалбархын талаар ехэхэн дүнгүүдые туйлажа, аймаг дотороо түрүү ажахынуудай нэгэн боложо шадаhан гээшэ.

Тэрэ үедэ, 1930-н онhоо эхилээд, ажахын хүдэлмэришэдэй хүдэлмэриин хүлhэн ажалта үдэрөөр (трудодень) олгогдодог байгаа. Хэн ехэ, олон ажалта үдэр хээб, тэрэ хүнэй олоhон олзонь ехэ байгаа. Хэhэн хүдэлмэриин ёhоор олзо дохоодоо жэлэй эсэстэ хубаадаг байгаа, энэнь – зүйтэйшье, сэсэншье байhан байна. Улаан сурба, олон хүүгэдтэй айлай эзэн эхэнэр яагаад ехэ ажалта үдэртэй байхаб даа, иимэ байдалтай хүн зондоо туhалан тэдхэмжын ябуулга Мижид түрүүлэгшэ үргэнөөр нэбтэрүүлhэн байха юм. Тиигэжэ ажахын гэшүүд байшан гэрнүүдые бодхожо эхилээ,дулаан байра байдалтай, гэртээ hууhан ханынгаа радио, патефооншье шагнаха аргатай болоhон байнад. Дүн хамта 200-аад гаранүрхэтэ айлнуудай харюусалгата нюурынь болоhон гээд хэлэхэдэ алдуу болохогүй даа. Һуурин тосхондоо банитай, хажуугаарынь улаан булантай, алишье талаар бэеэ сэлмээжэ hэргээгээд, ажалайшье, байра байдалайшье ариг сэбэрэй түлөө оролдодог болоо.

Ажалай ба дайнай ветеран, Чапаевай нэрэмжэтэ ажахын габьяата гэшүүн Цыренжабай Цыбенжабхай, нуга нютагтаа «Рокоссовский» гээд алдаршаhан, иигэжэ хэлээ hэн: «Колхозай бии болоhонhоо хойшо олохон түрүүлэгшэнэртэй хүдэлжэ үзөөб.

Батын Мижид шэнгеэр олоной ажалда үнэнhөө оролдодог, зониие эмхидхэжэ, ажал хүүлэжэ шададаг хүн байгаагүй. Билдагууша, хобууша, өөртэнь үлүү hаймhаруу хүниие үзэн ядадаг зантай, үhэниинь эрзыдэг бэшэ hаа гүү. Ядаhан шадаhаниие тэнсүүлхэдөө бэрхэ. Хараажа, хашхаржа байхыень нэгэшье дуулаагүйб. Һүхирдэг, дэбхэрдэг, суд хэhээлтээр занадаг элдэбын түрүүлэгшэнэр байhан аабэд даа. Хүн бүхэнэй ая-арга соо юумэ ойлгуулжа оролдохо. Хэлэхэдээ ойлгосотой, хурса хэлэтэй, ухаатайл түрүүлэгшэ hэн гэхэ хүнби. Юрэ, hонор, өөрэ хүн hэн».

1930-аад оной стахановец, ажалай, дайнай ветеран, Чапаевай нэрэмжэтэ ажахын габьяата гэшүүн Цыренжабай Цыбендоржи ахай, нютагтаа «Дядя Вася», «Дарханай Цыбендоржи» гээд алдаршаhан, Батын Мижид тушаа иигэжэ хэлэhэн: «Колхозоо ударидалсажа байhан нүхэдтөө хэлэhыень мартадаггүйб: «Малшадтаа гарахадаа ямар туhа хэхэеэ лаблажа мэдээд мордохо юм. Ямаршье бэлэдхэлгүй нэрэгүйдэ малруу бүү гүйлдэгты, ябахадаа зондо хии найдабари үгэлтэгүй, лаб бүтөөжэ шадахаяа мэдээд үгөө үгэгты. Тиигээгүй hаа хүндөө буурахат. Ямаршьегүй бараг газараарнь ябаад бэеэ мэхэлэлтэгүй. Байра, хоол муутай, найдабаригүй эзэтэй газарыень анаад, түрүүн ошохо юм», – гэжэбайгаагшэ бэлэй. Иигэжэ өөрөө hөөлхэнөөр лэ ябаhан хүн гээшэ hэн даа» гээд, хөөрөөгөө дүүргэхэ зуураа, үбэрhөө алшуураа hуулижа гаргаад, адха махорхоамандаа хээд, бага миhэд гээд урдаhаамни хараад тамхяа жажалан hуугаа бэлэй.

Мижид түрүүлэгшэ Агынгаа хошуунай эмхи зургаанда хандажа, түрэhөөрөө Зүдхэли hууринай Цыдыбэй Дамдин гэжэ хүниие хажуудаа татажа асаруулаад, өөрынгөө орлогшошье,зүблэлэй түрүүлэгшэшье болгоhон байха юм. Дамдин гээшэнь тэрэ суута Буркавдизиондо алба гараhан, КВЖД-эйн буудалдаанда яhала дариин хүхэ утаан соогуур, дариин үнэр hайса бэедээ шэнгээжэ ябаhан гээшэ.

«Үбшэн байхадаа дуудажа асараад, хэбтэриhээ захяа маанад залуушуулда хэлэдэг бэлэй: «Унтахын урид үглөө үдэрэйнгээ ажал hанахадаа эртэ бододог юм. Олон ажал hэлгэжэ болохогүй, нэгэл ажал шудалха ёhотой», – гэжэ хэлэдэгыень баримталжа, наhаараа мал аргалха ажалда хабаадааб.

Олон тээhээ суглаhан суглуулбари зониие ударидажа, газартай нютагтай, гуримтай журамтай болгоhон юм. Бэеэ гамнангүй, өөрыгөө хэрэглэнгүй ябаад, үбшэндэ дарагдажа, сагhаа урид наhа бараhан юм», – гээд ажалай ветеран, 37 жэлэй туршада Урда-Агадаа малай аргашанаар хүдэлhэн Должид Абидуева дурдаhан юм.

«Мижид олоной зөөридэ нарин, гэр бараан оруугаа амбаарhаа юумэ асарха, татаха гэжэ байгаагүй. Зон яагаад байнаб, тон лэ тиимээр байдаг hэмди.

Бэеэ гамнаха гэжэ мэдээгүй, нэгэшье үдэр аршаанда hуугаагүй. Эртын эртэ бодожо, морёо эмээллээд лэ малшад, таряашад оруугаа, бүхы ажалаа үзэжэ мордодог гуримтай hэн. Орой бусажа ерэхэ, бааханаар унтаха, саг соогоо эдеэлхэгүй – эдэбүгэдэhөө боложо бэеэ муудаhан гэжэ hанагшаб.

Намда хэлэдэг hэн: «Олоной ажалаар өөдэлхэ саг болоо», – гээд. Би түрүүлэгшын hамганби гэжэ миин байжа үзөөгүйб, колхознигуудай хэдэг ажалда хабаадажа Ага, Улаан-Үдэ ударнигуудай суглаандашье ябаhанби, харин үбдөөд хэбтэхэдэнь hүүлшын үедэ центртэ байгаа hэн аабэзэб ди даа» гээд, Батын Мижидэй нүхэр Цыбикова Дэжэд хөөрөө бэлэй.

Эдэ зоной хэлэhэн үгэдэнь тон этигэмээр, юрэдөөл билдаганажа, hаймhаржа шадахагүй хүнүүд эл даа, байhыень байhаруунь хэлээдлэ, хуушан хатуужалгын хуушан гварди гээшэд.

Батын Мижидэй түрүүшэ hамганиинь – Шагдарай Гүнжимаа гээд, 1898 ондо Урда-Агын баян айлайда түрэhэн намтартай. Ехэ басаганиинь – Мижидэй Цырма гээд 1912 оной хара уhан хулгана жэлдэ Зүдхэли hайхан нютагта түрэhэн, тиигээд 1949 ондо Алхана нютагай Шагдарай Хайдаб гэжэ хүнтэй хуби заяагаа ниилүүлээд, Алханын Сталин, hүүлдэнь «Эрдэм» гэжэ ажахынуудта наhанайнгаа амаралтада гаратараа hаалишанаар хүдэлhэн, үндэр 96 наhа наhалжа, 2008 ондо юрөөл болоhон. Удаахибасаганиинь – Мижидэй Долгор 1918 оной шара шорой морин жэлдэ түрэhэн, бүхы наhаараа түхэреэн сагаан Табтаанайн Калининай нэрэмжэтэ хүдөө ажахыдамал дээрэ хүдэлөөд, 1991 ондо бурханайнгаа орондо мордоhон байна. Долгоройнь басаган, Мижидэй зээ басаган Цырен-Дулма 1938 оной бар жэлдэ түрэhэн, хүбүүниинь – Мижидэй зээhээнь гараhан зээнсэр Түмэн түрэhөөрөө 1958 оной нохой жэлтэй.

Ажалдаа үндэр дүнгүүдые туйлаhанай түлөө, 1936 ондо Батын Мижид Буряад – МонголРеспубликын түлөөлэгшэдэй тоодо орожо, Москва түб хото ошохоёо томилогдоhон байна, харин харгыда гараад ябатараа, хүндөөр үбэдэжэ, hөөргөө гэртээ бусаха баатай болоhон юм. Нютагай үбгэд хүгшэдэй хэлсэдэгые hанаандаа оруулаад абабаб – БатынМижиднэй Ленинэй орден үбсүүндээ зүүхэ талаангүй байhан эл даа, hүүлдэнь Болодай Бабу энэ орден хайрада хүртэhэн гэжэ.

Иигэжэ шагнал хайрада хүртэжэ үзөөгүй, аргын газарта хэбтэжэ үзөөгүй, аршаан эмнэлгээр ябажа үзөөгүй, ажалай амаралта абажа үзөөгүй, садатараа hайнаар унтажа үзөөгүй – ямар бэе тэсэхэб даа?! 1937 оной эхеэр наhа бараhан байна. Алтан Һабыень татуулжа үзэhэн юумэд гү даа, али үгы гүү, зүгөөр Урда-Агынгаа хүрьhэтэ шоройгоор хушуулаад, мүнхын нойроор нойрсоhон юм.

Батын Мижид ахаймнайхии талаар наhаа бараагүй, богонихон наhанайнгаа туршада хэhэн хэрэгынь, ажалынь мүнөөшье болотор үргэлжэлhөөр.

Автор - Батожаргалов Батор Дамбаевич, 68 лет, СП «Урда-Ага»